ZGRUPOWANIE PARTYZANCKIE JESZCZE POLSKA NIE ZGINĘŁA"* (WRZESIEŃ 1943 SIERPIEŃ 1944)

Transkrypt

1

2 A C T A U N I V E R S I T A T I S N I C O L A I C O P E R N I C l HISTORIA XXI NAUKI HUMANISTYCZNO-SPOŁECZNE ZESZYT β Studium Nauczycielskie w Toruniu Krzysztof Juszczyk ZGRUPOWANIE PARTYZANCKIE JESZCZE POLSKA NIE ZGINĘŁA"* (WRZESIEŃ 1943 SIERPIEŃ 1944) Zarys treści. Pod koniec września 1943 r. zorganizowane zostało polskie zgrupowanie partyzanckie Jeszcze Polska nie zginęła" i. W początkowym okresie rozwinęło działalność na terenie południowego Polesia, następnie rozpoczęło marsz na zachód w celu przejścia na Lubelszczyznę. Zamiar ten nie powiódł się, jedynie oddziały im. Zawiszy Czarnego i S. Czarnieckiego przedostały się za Bug. Pozostałe oddziały zgrupowania prowadziły działalność na terenie leżącym między rzekami Stochód i Bug. Po wyzwoleniu tych ziem partyzanci zostali wcieleni do 1 Armii Wojska Polskiego. Część oficerów i podoficerów w czerwcu 1944 r. zrzucono na Lubelszczyznę. Opierając się na działających już tam dwu oddziałach reaktywowano zgrupowanie paryzanckie Jeszcze Polska nie zginęła". W lipcu tego roku zostaje ono podzielone na dwie brygady. Jedna operuje w rejonie Włodawy, druga przechodzi na południe od Lublina. Po wyzwoleniu Lubelszczyzny zostają one rozwiązane, a partyzanci wstąpili do jednostek Wojska Polskiego. GENEZA I DZIAŁALNOŚĆ ODDZIAŁU IM. T. KOSCIUSZKI Dnia 22 VI1941 r. Niemcy po zajęciu prawie całej Europy wkroczyli do ZSRR. Rozpoczął się kolejny etap II wojny światowej, który miał zadecydować o jej wyniku. Uderzenia niemieckiego nie zdołały zatrzymać linie obrony radzieckiej, front szybko przesuwał się na wschód w głąb państwa radzieckiego. Wojska niemieckie zajęły zachodnie tereny ZSRR rozpoczynając okupację następnych ziem Europy. Zaraz po przejściu frontu na bezpośrednim zapleczu wroga zaczęła rozwijać się partyzantka radziecka. Na wschodnim, jeszcze nie okupowanym, terenie republiki ukraińskiej tworzone były grupy operacyjne. Przerzucane następnie poza linię * Skrót pracy magisterskiej napisanej w 1980 r. w Zakładzie Historii Wojskowej pod kierunkiem naukowym doc. dr. Władysława Lewandowskiego. Jury Konkursu im. A. Zawadzkiego przyznało tej pracy II nagrodę. 1 Historia tego zgrupowania jest szerzej omówiona w mojej pracy magisterskiej napisanej pod kierunkiem doc. dra Władysława Lewandowskiego.

3 150 Krzysztof Juszczyk frontu, rozwijały działalność na zapleczu wroga. Organizacja oddziałów partyzanckich i ich początkowe działania odbywały się w niezwykle trudnych warunkach. Niemcy prowadzili polityką bezwzględnego terroru i eksterminacji miejscowej ludności, co niewątpliwie przyspieszyło rozwój Antyhitlerowskiego ruchu oporu. W szybkim tempie rozszerzał się zakres walki partyzanckiej, dlatego 30 V 1942 r. przy Naczelnym Dowództwie Armii Radzieckiej utworzony został Centralny Sztab Ruchu Partyzanckiego, a w lipcu tego roku powstał Ukraiński Sztab Ruchu Partyzanckiego (USzRP) z gen. Timofiejem Strokaczem na czele. Na Wołyniu i Polesiu od pierwszych dni okupacji niemieckiej powstawały podziemne komitety i grupy antyfaszystowskie. Ich inicjatorami byli przede wszystkim aktywiści państwowi i partyjni, byli członkowie Komunistycznej Partii Polski, Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy i Białorusi. Do organizacji ruchu oporu aktywnie włączyli się Polacy zamieszkali na tym terenie. Jednym z licznych ośrodków tego ruchu była wieś Wieluń w powiecie stolińskim, gdzie działalność rozpoczęli Zofia Drożdż-Satanowska i jej mąż Robert Satanowski. We wrześniu 1941 r. Z. i R. Satanowscy oraz Ukraińcy Kirył Kucharec i Grzegorz Nasterczuk skupili wokół siebie grupę osób, która przystąpiła do pracy konspiracyjnej. Na początku grudnia tego roku utworzyli organizację antyfaszystowską, która rozrastając się objęła swoim zasięgiem powiaty: stoliński, sarneński, rokitnicki i klesowski 2. Latem 1942 r. organizacja zaktywizowała działalność propagandową, przybyli do niej nowi członkowie. Tworzyła się baza dla rozwinięcia ruchu partyzanckiego, do którego doskonale nadawały się zalesione i bagniste tereny Polesia i Wołynia. Dla rozwinięcia szerszej działalności niezbędna była jednak pomoc oddziałów radzieckich lub tzw. Wielkiej Ziemi". W celu nawiązania kontaktu z partyzantką radziecką na początku czerwca 1942 r. do lasów briańskich został wysłany K. Kucharec, lecz po drodze zaginął bez wieści. Przed Bożym Narodzeniem tego roku do lasów choczyńskich przybyły oddziały zgrupowania partyzanckiego gen. S. Kowpaka. Miały one przeprowadzić akcję Sarneński krzyż", polegającą na dezorganizacji ruchu komunikacyjnego w rejonie Sarn. Wykorzystując fakt, że w pobliżu stacjonowały oddziały radzieckie, Satanowski postanowił nawiązać z nimi kontakt. W miejscowości Chomce napotkał grupę zwiadowców Makarenki. Udał się z nim w rejon Bukczy, gdzie znajdował się w tym czasie sztab gen. Kowpaka. Po rozmowie z nim Satanowski został przydzielony do oddziału zwiadowczego, gdzie poznawał tajniki partyzanckiego rzemiosła. Bogatszy o nowe do- * Centralne Archiwum КС PZPR (dalej CA КС PZPR), sygn. 8619, s. 1; Relacja R. Satanowskiego, Powstanie organizacji antyfaszystowskiej oraz działalność zgrupowania partyzanckiego Jeszcze Polska nie zginęła", złożona w Zakładzie Historii Partii przy КС PZPR (ZHP) 20 III 1961 r.

4 Zgrupowanie partyzanckie Jeszcze Polska nie zginęła" świadczenia i wiedzę o walce partyzanckiej r. wyruszył w kierunku Jezior z zamiarem utworzenia własnego oddziału partyzanckiego. Jego zalążkiem mieli być członkowie organizacji antyfaszystowskiej a także chłopi z okolicznych wsi: Szachy, Przebrody, Perechodzicze i innych 3. Wśród najaktywniejszych założycieli oddziału powstałego w Jeziorach należy wymienić Z. i R. Stanowskich a także Eugeniusza Szadena, Jana Szafarczyka, Tadeusza Stańskiego, Wincentego Rożkowskiego. Wkrótce do nielicznego oddziału przyłączyła się działająca w tym rejonie kilkunastoosobowa grupa partyzantów ukraińskich pod dowództwem Hodunki. Na początku lutego jeden z oddziałów zgrupowania A. Saburowa przeprowadzał akcje dywersyjne na lini kolejowej Sarny Korosteń. Satanowski nawiązał z nim kontakt, gdyż zdawał sobie sprawę, że jego 37-osobowy, prawie nie uzbrojony, oddział będzie miał rację bytu tylko współpracując z partyzantką radziecką. Razem z oddziałem Satanowski udał się na północ w okolice Starego Sioła, gdzie znajdował się sztab zgrupowania Saburowa. W rozmowie z gen. Saburowem ustalono, że oddział Satanowskiego będzie podlegał jego sztabowi, lecz, podobnie jak inne oddziały tego zgrupowania, będzie działał samodzielnie. Przez grupę wywiadowczo-agenturową Wołkowa Satanowski utrzymywał łączność ze sztabem Saburowa, przesyłając tą drogą informacje wywiadowcze. Z kolei Saburow pomagał Satanowskiemu, dostarczając w późniejszym okresie niewielkie ilości broni i materiałów wybuchowych. Od ok. 5 II 1943 r. oddział, nazwany imieniem T. Kościuszki, rozpoczął samodzielną działalność 4. Początek nie był zbyt obiecujący. Grupa Hodunki pozostała przy Saburowie, część partyzantów odeszła, gdyż nie mogła podołać trudom partyzanckiej służby. Poza tym brakowało broni i materiałów wybuchowych umożliwiających rozpoczęcie działań dywersyjnobojowych. Początkowo działalność oddziału im. T. Kościuszki koncentrowała się w rejonie miejscowości Jeziory, Kołki, Biała i polegała nie na walce z okupantem, lecz głównie na pracy propagandowej wśród miejscowej ludności. Rozprowadzano ulotki pisane przez Z. Satanowską, urządzano demonstracyjne rajdy oddziału na terenie powiatów stolińskiego, sarneńskiego, a następnie klesowskiego i rokitnickiego. Najważniejszym zadaniem w czasie takich rajdów było dotarcie do polskich wsi, propagowanie tam idei walki z Niemcami oraz pozyskanie do oddziału nowych ochotni- 3 CA КС PZPR, sygn. R-57/11, s. 2, Uwagi i poprawki płk. R. Satanowskiego do artykułu B. Hillebradta, relacji Z. Drożdż-Satanowskiej, E. Szadena poświęconych działalności zgrupowania Jeszcze Polska nie zginęła". 4 W. Góra, M. Juchniewicz, Walczyli razem, Lublin 1972, s. 182; W. Biegański, M. Juchniewicz, S. Okęcki, Polacy w ruchu oporu narodów Europy , Warszawa 1977, s. 337.

5 152 Krzysztof Juszczyk ków. Aktywność w zakresie propagandy w niedługim czasie zaowocowała: wielu ochotników zgłosiło się do Satanowskiego. Niestety brak broni ograniczał nabór partyzantów, a także uniemożliwiał podejmowanie działalności bojowej. Zakres walki ograniczał się do działań dywersyjnych polegających na paraliżowaniu ruchu kołowego i kolejowego oraz niszczeniu linii telefonicznych i telegraficznych. Wykorzystując skromne zapasy trotylu w dniach marca oddział im. T. Kościuszki przeprowadził kilka akcji mających na celu dezorganizację ruchu kołowego w rejonie miejscowości Klesów Sarny Biała 5. Kilka grup dywersyjnych równocześnie wykonało zadania niszcząc 16 małych mostów drogowych. W wyniku tej akcji komunikacja na tym terenie została przerwana na 6 dni. Kilka dni później na linii kolejowej Sarny Łuniniec na odcinku Biała Dąbrowica grupa dywersyjna J. Szaiarczyka wykoleiła pociąg, Zniszczony został parowóz oraz 4 wagony, w tym 2 z materiałami wybuchowymi. Dnia 18 IV 1943 r. na linii Klesów Rokitno po raz pierwszy w dzień (dotychczas wszystkie akcje przeprowadzane były nocą) kilku partyzantów pod dowództwem Satanowskiego wykoleiło pociąg z amunicją. Zabitych zostało około 20 Niemców, zniszczono parowóz i 6 wagonów. Dnia 22 kwietnia Satanowski w celu odebrania broni z ponad 40-osobowym oddziałem udał się do Dubnicka k. Lelczyc. Dnia 5 maja drogą radiową ze Związku Patriotów Polskich (ZPP) dotarł do Dubnicka rozkaz, aby wyznaczony delegat udał się do Moskwy, gdzie zostaną omówione zasady działania oraz rola militarno-polityczna oddziału im. T. Kościuszki 6. Dwa dni później Z. i R. Satanowscy odlecieli do Moskwy, dowództwo nad oddziałem objął W. Rożkowski. Około 10 maja w rejon Dubnicka nadciągnęła niemiecka obława, dlatego partyzanci zmienili teren działania powracając w okolice Jezior. Rożkowski podzielił oddział na trzy plutony (dowódcy Mieczysław Osłoński, T. Stański, E. Szaden) 7 i zgodnie z rozkazem Saburowa polecił im niszczyć transporty niemieckie na linii kolejowej Sarny Korosteń. W dniach maja partyzanci wykoleili 4 transporty z wojskiem i sprzętem wojskowym niszcząc 3 parowozy, 17 wagonów i 5 samochodów. Po wykonaniu zadań wszystkie plutony skoncentrowały się w rejonie Staryk k. Rokitna. Tam 28 maja partyzanci stoczyli walkę z przewa- 8 CA КС PZPR, sygn. 219/II/6, Sprawozdanie z bojowej działalności zgrupowania polskich oddziałów partyzanckich im. Jeszcze Polska nie zginęła". W dalszej części artykułu dane dotyczące akcji bojowo-dywersyjnych będę czerpał z powyższego źródła.» CA КС PZPR, sygn. 8619, s Archiwum Wojskowego Instytutu Historycznego (dalej AWIH), sygn. ΠΙ/52/19, s. 2, Relacja F. Wosia, Wspomnienia z walk w oddziałach płk. Satanowskiego; M. Osłoński, Na partyzanckim szlaku, [w:] Przez uroczyska Polesia i Wołynia, Warszawa 1962, s. 93.

6 Zgrupowanie partyzanckie Jeszcze Polska nie zginęła" żającymi siłami UP A, a następnego dnia z oddziałem niemieckim. W nierównym boju polegli dowódca plutonu, T. Stański 8, dowodzący oddziałem Aleksander Bobkow (Rożkowski w tym czasie był chory na tyfus), zaś E. Szaden został ciężko ranny. Na początku czerwca 1943 r. w oddziale Kościuszki nastąpiło wiele zmian; powrócił z partyzanckiego szpitala Rożkowski, oddział przeszedł pod zwierzchnictwo gen. Eegmy oraz zmienił miejsce postoju. Z okolic Blezowa wyruszył na zachód w celu dotarcia do nowego rejonu działania na linii kolejowej Kowel Sarny. Dnia 20 czerwca partyzanci rozlokowali się w miejscowości Trauguttówka nad Styrem, skąd wyruszali na zadania dy wersy jno-bojowe. Poza tym w lipcu gros czasu poświęcono na organizację oddziałów, szkolenie nowo przybyłych ochotników oraz pracę propagandową. Pod koniec lipca 1943 г., w związku ze wzrostem stanu osobowego oddziału, Rożkowski podzielił go na trzy oddziały: im. T. Kościuszki (dca Rożkowski), im. E. Plater (äca Antoni Rudka) i im. R. Traugutta (dca Zygmunt Konwerski) 9. Dnia 2 sierpnia szef USzRP wyznaczył na dowódcę tych odziałów Mikołaja Kunickiego 10. Miał on się zająć organizowaniem polskiego zgrupowania partyzanckiego. Praca nad tworzeniem zgrupowania przerywana była bieżącymi sprawami, z których na czoło wybijały się walki z oddziałami UPA. Dnia 18 sierpnia ponad 100 partyzantów z Kunickim, Rożkowskim, Stanisławem Łabędzkim 1 Osłońskim na czele walczyło w obronie ludności polskiej zamieszkałej w miejscowości Majdan k. Kamienia Koszyrskiego. Na polską wieś napadł około 200-osobowy oddział ukraiński. Atak partyzantów Kunickiego zmusił przeciwnika do odwrotu. W czasie krótkotrwałej walki zginęło 32 Ukraińców, 37 było rannych, zdobyto 15 karabinów, 1 rkm, 7 koni oraz 7 furmanek załadowanych zrabowanymi rzeczami. Wśród partyzantów nie zanotowano większych strat, ranny został tylko Jan Skórzyński. Po zakończeniu walki zgłosiło się 18 uzbrojonych ochotników z miejscowej samoobrony, natomiast zdobyta broń umożliwiła dozbrojenie własnych oddziałów. Po przyjęciu nowych ochotników, w końcu sierpnia, oddziały 8 Prezydium Zarządu Głównego ZPP pośmiertnie przyznało T. Stańskiemu Krzyż Walecznych. 9 CA КС PZPR, sygn. 8633, s. 14, Relacja W. Rożkowskiego o utworzeniu organizacji konspiracyjnej w Żadeniu oraz utworzeniu i działalności oddziałów partyzanckich Jeszcze Polska nie zginęła" złożona w ZHP 20 IV 1960 r. 10 Centralne Archiwum Wojskowe (dalej CAW), sygn. 260, M. Kunicki, ps. Mucha", Historia moich oddziałów partyzanckich: Polesie, Wołyń, Lubelszczyzna, Galicja, Karpaty, Węgry, Czechosłowacja, s. 82, 83; M. Kunicki, Pamiętnik Muchy", Warszawa 1971, s Kunicki w czerwcu 1942 r. został powołany do 104 batalionu Schutzpolizei, po odbyciu kursu oficerskiego skierowany do 4 kompanii 104 batalionu. Na początku 1943 r. zbiegł, utworzył 50-osobowy oddział partyzancki działający w zgrupowaniu gen. Begmy.

7 154 Krzysztof Juszczyk Kunickiego liczyły około 230 partyzantów, lecz blisko 100 z nich nie posiadało broni. Po ponad dwumiesięcznym pobycie w Trauguttówce oddziały T. Kościuszki, E. Plater i R. Traugutta zmieniły teren działania przechodząc w lasy obok Huty Stefanogrodzkiej. Na nowym miejscu partyzanci od razu musieli stoczyć walkę ze zgrupowaniem UP A. Oddziały ukraińskie uderzyły z wielkim impetem, natrafiły jednak na przygotowane linie obronne. Pierwszy atak Ukraińców został odparty, próba okrążenia również skończyła się fiaskiem, ponieważ Kunicki wycofał swoje oddziały do lasu. Zrażeni niepowodzeniem nacjonaliści nie podjęli dalszej walki, mieli bowiem już wielu zabitych i rannych przy stosunkowo małych stratach po stronie partyzantów. Na początku września oddziały Kunickiego oraz część zgrupowania Begmy wyruszyły w kierunku partyzanckiego lotniska w Dubnicku, tam bowiem miał powrócić z Moskwy R. Satanowski. Podczas marszu partyzanci musieli sforsować rzekę Horyń oraz przejść pilnie strzeżony tor kolejowy na linii Sarny Łuniniec. Poza tym ciągle toczyli boje z Niemcami bądź Ukraińcami. Dnia 9 września w miejscowości Zamorocze dwa oddziały UPA pod dowództwem Kory" i Hryznego" uderzyły na stacjonujących tam partyzantów. Po krótkiej walce nacjonaliści zmuszeni zostali do odwrotu ponosząc duże straty: 11 zabitych i kilkunastu rannych. Wśród partyzantów zginęli Jan Redzik i Józef Molik, dwóch innych było rannych. Dnia 12 września w Lutyńsku oddziały Kunickiego wspierane partyzantami radzieckimi kpt. Giereszczenki stoczyły zacięty bój z hitlerowcami. Kiedy Niemcy otrzymali posiłki w postaci 7 czołgów i 500 żołnierzy, partyzanci wycofali się za Horyń. W czasie walki zginęło 68 Niemców, po stronie partyzantów było 12 zabitych (w tym 2 z oddziału T. Kościuszki) oraz 15 rannych. Po kilku dniach intensywnego marszu na wschód około 18 września Kunicki dotarł do Dubnicka. Tam był już R. Satanowski, który przyleciał z Moskwy wraz z Z. Satanowską, kpt. Dymitrem Borodulinem, kpt. Zbigniewem Kochańskim oraz por. Aleksandrem Bojko. POWSTANIE I DZIAŁALNOŚĆ ZGRUPOWANIA PARTYZANCKIEGO JESZCZE POLSKA NIE ZGINĘŁA" (WRZESIEŃ 1943 MAJ 1944) Podczas pobytu w Moskwie Z. i R. Satanowscy omówili z działaczami ZPP oraz płk. Z. Berlingiem i N. Chruszczowem projekt organizacji polskiego zgrupowania partyzanckiego na terenie Wołynia i Polesia. Według zamierzeń po zakończeniu czynności organizacyjnych zgrupowanie to miało wyruszyć na wschód w celu dotarcia na Lubelszczyznę, aby wzmocnić i rozwinąć tam działalność partyzancką. W tym celu Satanowski przy-

8 Zgrupowanie partyzanckie Jeszcze Polska nie zginęła" wiózł z Moskwy broń, znaczne ilości lekarstw i opatrunków a także nominację na dowódcę polskich oddziałów partyzanckich u. To wszystko umożliwiło rozpoczęcie organizacji polskiego zgrupowania partyzanckiego, które przyjęło nazwę Polskie Oddziały Partyzanckie Jeszcze Polska nie zginęła" 12. Trzon zgrupowania stanowiły oddziały T. Kościuszki, E. Plater i R. Traugutta. W jego skład mieli również wejść polscy partyzanci z oddziałów radzieckich 13. Jednocześnie wysłane w teren grupy partyzantów zajmowały się werbowaniem ochotników. Posiadane zapasy broni umożliwiły Satanowskiemu uzbrojenie nowo przybyłych. Wkrótce zgrupowanie liczyło ponad 400 partyzantów, pod koniec września prace związane z jego organizacją zostały zakończone. Dowódcą został pkt Satanowski u, szefem sztabu por. W. Rożkowski, pracą polityczną kierowała por. Z. Satanowska, natomiast wywiadem kpt. Z. Kochański. Na stanowisko kwatermistrza został wyznaczony s t. sierż. Jan Szafarczyk. Zgrupowanie składało się z trzech oddziałów: im. T. Kościuszki liczącego około 180 osób (dca W. Rożkowski), 100-osobowego oddziału im. R. Traugutta dowodzonego przez st. sierż. Z. Konwerskiego oraz najmniejszego 90-osobowego oddziału im. E. Plater (dca st. sierż. A. Rudka). Ponadto w zgrupowaniu były następujące plutony: zwiadu konnego (dca sierż. S. Łabędzki), gospodarczy (dca sierż. Antoni Puchalski), saperskominerski (dca sierż. Henryk Garbowski) oraz wyspecjalizowane drużyny: sanitarna (dca mgr Jakub Solcman) i łączności (dca sierż. Mikołaj Zottow) 15. Równolegle z organizacją zgrupowania wydział polityczny prowadził szeroką akcję propagandową. Przywieziona przez Z. Satanowską polska 11 Od sierpnia 1943 r. na to stanowisko wyznaczono M. Kunickiego. Po przylocie Satanowskiego na Polesie on został dowódcą polskiego zgrupowania. 12 W późniejszym okresie nazwa została skrócona i w ostatecznej wersji brzmiała: Zgrupowanie Partyzanckie Jeszcze Polska nie zginęła". Nawiązanie do słów hymnu państwowego miało jednoczyć i pobudzać Polaków do walki o niepodległość. Nazwa zawierała w sobie myśl przewodnią i kierunek działania tego zgrupowania. 13 Satanowski wraz z nominacją na dowódcę otrzymał pozwolenie na werbowanie partyzantów polskich z oddziałów radzieckich. 14 Stopień pułkownika otrzymał z pominięciem poprzednich, podobnie jak Z. Satanowska, która z Moskwy powróciła jako porucznik. W maju 1944 r. stopnie te zostały zatwierdzone przez dowódcę 1 AWP, a jednocześnie Satanowska otrzymała awans na stopień kapitana. 15 Istotnym elementem rzutującym na charakter i oblicze polityczne zgrupowania Jeszcze Polska nie zginęła" był zróżnicowany rodowód społeczno-polityczny dowództwa. Wśród kierownictwa znajdowali się przedstawiciele inteligencji (np. Z. i R. Satanowscy, Rożkowski, Solcman), a także wielu partyzantów wywodzących się z klasy robotniczej i chłopskiej. Część kadry dowódczej przed II wojną światową należała lub współpracowała z lewicowymi organizacjami politycznymi, np. Z. Satanowska, Rożkowski, Stanisław Jankiewicz.

9 156 Krzysztof Juszczyk prasa w małym stopniu zaspokoiła potrzeby, dlatego też wykorzystując posiadaną drukarnię polową podjęto pracę nad wydaniem własnej gazetki. Dnia 20 października ukazał się jej pierwszy numer pt. Jeszcze Polska nie zginęła. Z uwagi na polowe warunki oraz brak papieru gazetka miała tylko 4 strony, lecz informowała o rzeczach najistotniejszych w danej chwili. Znalazły się w niej m.in. takie tematy jak aktualna sytuacja na frontach II wojny światowej, organizacja dywizji im. T. Kościuszki, wyprowadzenie armii gen. dyw. W. Andersa ze Związku Radzieckiego, zamieszczono również informację o śmierci gen. broni W. Sikorskiego. Jeden z artykułów traktował o sprawie bardzo ważnej dla Polaków mieszkających na Wołyniu i Polesiu, o wykorzystywaniu przez Niemców antagonizmu polsko-ukraińskiego. Praca polityczna była szczególnie trudna, gdyż wielu Polaków z tych terenów sympatyzowało z obozem londyńskim. Trudno było przekonać partyzantów i ludność cywilną, że wobec zaistniałej sytuacji w walce przeciwko Niemcom nie można obejść się bez przymierza ze Związkiem Radzieckim. Dużą wagę przywiązywano również do szkolenia sapersko-minerskiego, które w działaniach partyzanckich odgrywało ważną rolę. Prowadzący szkolenie por. Aleksander Bojko wiele czasu poświęcił na zapoznanie partyzantów z nowymi typami min, które przywiózł z Moskwy R. Satanowski. Wydział wywiadowczy kierowany przez kpt. Kochańskiego zajął się organizowaniem siatki wywiadowczej a jednocześnie czuwał, aby do oddziałów partyzanckich nie przenikali agenci niemieccy. Równolegle z organizacją zgrupowania nadal była prowadzona działalność bojowo-dywersyjna. Grupy dywersyjne przeprowadzały akcje na linii kolejowej Sarny Korosteń. Część partyzantów w sile około 4 plutonów pod dowództwem Czesława Baczyńskiego 16 wzięła udział w ataku na niemiecki garnizon w Turowie k. Dawidgródka. Radziecko-polski atak partyzantów przeprowadzony pod kierunkiem gen. Fiodorowa miał na celu zdobycie magazynów żywnościowych. Garnizonu liczącego około 1000 żołnierzy nie udało się partyzantom całkowicie rozbić, jednak w czasie akcji J. Szafarczyk zdobył duże ilości żywności. Jednym z warunków istnienia i funkcjonowania oddziału partyzanckiego była współpraca z ludnością cywilną. Wieś żywiła partyzantów, często zaopatrywała ich w odzież, partyzanci osłaniali mieszkańców wsi przed represjami ze strony Niemców i napadami Ukraińców. Latem 1943 r. antagonizm polsko-ukraiński, umiejętnie podsycany przez Niemców, przy- 18 C. D ę g a, W lesie i na froncie, Warszawa 1981, s. 87; Rozmowa autora z uczestnikiem tej akcji Henrykiem Garbowskim. Innego zdania jest Stanisław Łabędzki: wg niego dowódcą był Rożkowski, AWIH, sygn. III/52/23, s. 14, PSzP Relacje i wspomnienia S. Łabędzki.

10 Zgrupowanie partyzanckie Jeszcze Polska nie zginęła" bierał na sile. Coraz częściej zdarzały się napady oddziałów ukraińskich na polskie wioski, np. napad na Staryki, Majdan itp. W związku z tym postanowiono przesiedlić polskie rodziny z terenów południowego Polesia i Wołynia na obszar środkowego i północnego Polesia. Tam nie istniało już takie zagrożenie, gdyż większość mieszkańców stanowili Białorusini, bardziej przychylnie ustosunkowani do Polaków. Zgrupowanie Jeszcze Polska nie zginęła" w najbliższym czasie miało wyruszyć w rajd za Bug, dlatego wydelegowano grupę partyzantów do Czesława Warchockiego 17 z prośbą o przyjęcie pod swoją opiekę zagrożonych rodzin polskich. Warchocki wyraził zgodę i w październiku rozpoczęto akcję przesiedlenia. Zajęła ona partyzantom Satanowskiego dużo czasu, dlatego też wcześniejszy zamiar przejścia za Bug nie mógł być zrealizowany. Na zachód w kierunku Sarn wyruszyła jedynie grupa rajdowa. Jej zadaniem było rozpoznanie terenu, na który miało przejść całe zgrupowanie. Na początku listopada 1943 r. w rejon niedostępnych bagien i lasów pomiędzy miejscowościami Elezowo Berezów Stare Sioło przybyła pozostała część zgrupowania. Tutaj w dogodnych warunkach terenowych partyzanci przebywali ponad miesiąc. Oczekiwano na zrzut broni, a jednocześnie wydzielone grupy prowadziły działalność dywersyjną i bojową w rejonie Klesowa, Tomaszgrodu i Rokitna. Dnia S listopada w Jasnej Górce pod Klesowem grupa partyzantów ppor. Czesława Baczyńskiego stoczyła walkę z oddziałem UPA, w której zginęło 7 Ukraińców. Dnia 5 grudnia grupa dywersyjna por. A. Bojko uszkodziła szyny na linii Biała Łuniniec, w wyniku czego ruch na tym odcinku był wstrzymany przez 20 godzin. Nie doczekawszy się zrzutu Satanowski podjął decyzję wymarszu na zachód. Dnia 21 XII 1943 r. 18 zgrupowanie z okolic Blezowa przez Stare Sioło, Budymle rozpoczęło rajd w kierunku Bugu. Po przejściu linii Sarny Łuniniec i sforsowaniu rzeki Horyń partyzanci znaleźli się w lasach koło Ostrowska. Ponad 100-kilometrowy marsz w uciążliwych warunkach atmosferycznych oraz wybuch epidemii tyfusu zmusiły Satanowskiego do zatrzymania się na dłuższy odpoczynek. Partyzanci zakwaterowali się we wsi Nowosiele (15 km od Lubieszowa), natomiast rannych i chorych na tyfus ulokowano w partyzanckim szpitalu polowym w Dolsku 19. Po kilkudniowym pobycie w rejonie działania Pińskiej Brygady Partyzanckiej zgrupowanie Jeszcze Polska nie zginęła", idąc wzdłuż Prypeci, 17 C. Warchoeki był w tym czasie dowódcą oddziału partyzanckiego im. T. Kościuszki wchodzącego w skład Pińskiej Brygady Partyzanckiej. 18 CA КС PZPR, sygn. 219/И/6, k. 49, Krótka historia zgrupowania; Z. Drożdż- Satanowska, Wojna nie przeszła obok, [w:] Przez uroczyska..., s C. D ę g a, op. cit., s Szpital w Dolsku był pod kontrolą partyzantów radzieckich z brygady kpt. Iwana Szubitidze.

11 158 Krzysztof Juszczyk dotarło do jeziora Białego. Dalszy marsz był niemożliwy: tyfus nie ustępował, a liczba chorych wzrosła do około 100-osób. Dnia r. w okolicach miejscowości Wietły partyzanci rozlokowali się na dłuższy przymusowy postój. W Górawicy pomiędzy Radostowem i Swaryniem został utworzony prowizoryczny szpital, w którym chorymi na tyfus opiekowała się pielęgniarka Irena Kamińska. Pomimo wysiłku personelu ze względu na prymitywne warunki oraz brak lekarstw kilka osób zmarło. Między innymi 3 lutego zmarł ppor. Kazimierz Wróblewski, dowódca oddziału AK 20, który na początku stycznia przeszedł ze swoimi partyzantami do zgrupowania Satanowskiego. Wobec zaistniałej sytuacji Satanowski sformował grupę rajdową, która 30 stycznia dotarła w okolice Mołoryty. Celem tego rajdu było zbadanie możliwości przeprawy przez Bug. Kilkudniowy pobyt w rejonie Małoryty umożliwił Satanowskiemu rozpoznanie sytuacji na tym terenie, nadal jednak nie była znana sytuacja na Lubelszczyźnie, gdzie miało przejść zgrupowanie Jeszcze Polska nie zginęła". Wobec tego 6 lutego została wydzielona 28-osobowa grupa partyzantów, która pod dowództwem por. C. Baczyńskiego 21 miała przeprawić się przez Bug, dokonać rozpoznania i przygotować miejsce przeprawy dla pozostałych odziałów. Grupa Baczyńskiego przeprawiła się przez Bug 20 lutego w okolicach Kurzawki, 20 km na północ od Włodawy. Pozostała część partyzantów z grupy rajdowej powróciła do zgrupowania. W tym czasie do Satanowskiego przyłączył się kilkunastoosobowy oddział węgierski pod dowództwem Gyala Racy 22. Składał się on z żołnierzy węgierskich, którzy na froncie wschodnim przeszli na stronę radziecką, a teraz zostali zrzuceni w celu prowadzenia działalności agitacyjno-propagandowej wśród jednostek węgierskich stacjonujących na Wołyniu i Polesiu. Tymczasem liczba chorych na tyfus nie malała, zmarło kilku następnych partyzantów. W czasie tego przymusowego postoju Satanowski otrzymał wiadomość, że wcześniej obiecana broń jest do odebrania w Klesowie. Około 10 marca transport broni oraz blisko 150 uzbieranych" ochotników dotarło do zgrupowania. Broń przywieziona przez st. sierż. Stanisława Jankiewicza pozwoliła Satanowskiemu dozbroić swoje oddziały oraz dać broń przybyłym ochotnikom. Powstały trzy nowe oddziały: im. B. Głowackiego, S. Czarnieckiego i J. Kilińskiego. Ich dowódcami zostali 20 Jego 40-osobowa grupa stała się podstawą do utworzenia oddziału im. Zawiszy Czarnego. Po śmierci Wróblewskiego dowódcą tego oddziału został st. sierż. Władysław Pawłów. 21 W skład tej grupy wchodziła część oddziału Zawiszy Czarnego pod dowództwem Pawłowa i kilku partyzantów z plutonu H. Garbowskiego. 22 CA КС PZPR, sygn. 8619, s. 21, 22; S. Okęcki, Cudzoziemcy w polskim ruchu oporu , Warszawa 1975, s. 194.

12 Zgrupowanie partyzanckie Jeszcze Polska nie zginęła"... 15Ö odpowiednio: st. sierż Stanisław Orzeł, st. sierż. Henryk Grancowski oraz ppor. J. Szafarczyk. Zgrupowanie liczące 6 odziałów (plus jeden przebywający za Bugiem) było zbyt mało ruchliwe. W celu zwiększenia jego operatywności dowódca 15 marca podzielił je na dwie samodzielne brygady 23. W skład pierwszej brygady weszły oddziały im. Traugutta, Plater, Głowackiego oraz plutony: zwiadu konnego, gospodarczy, moździerzy, rusznic ppanc. oraz łączności. Dowódcą tej brygady liczącej około 400 partyzantów został nowo awansowany kapitan W. Rożkowski. Brygada ta miała rozwinąć działalność w trójkącie Kowel Kamień Koszyrski Maniewicze, kładąc szczególny nacisk na linię kolejową Kowel Sarny. Druga brygada (około 450 osób) składała się z oddziałów im. Kościuszki, Kilińskiego oraz grupy węgierskiej. Ponadto należały do niej plutony zwiadu konnego, saperski, łączności. Jej dowódcą został płk Satanowski, sprawujący jednocześnie dowództwo nad całością zgrupowania. Brygada Satanowskiego miała rozwinąć działalność w rejonie Kanału Królewskiego. Nowo powstały oddział im. S. Czarnieckiego nie został przydzielony do żadnej brygady, otrzymał zadanie przejścia w rejon Włodawy i nawiązania łączności z oddziałem Baczyńskiego. Był on wyposażony w radiostację, za pomocą której miała być utrzymywana łączność ze zgrupowaniem. Dnia 16 marca oddział ten pod dowództwem H. Grancowskiego wyruszył w kierunku Bugu. W miejscowości Dąbek nawiązał łączność z Baczyńskim, który wraz z częścią oddziału przebywał po wschodniej stronie rzeki. Po stoczeniu walki z Niemcami połączone oddziały 5 kwietnia przekroczyły Bug. W ślad za oddziałem Grancowskiego 20 marca na zachód wyruszyły brygady Satanowskiego i Rożkowskiego. Przemarsz opóźniły trudne warunki atmosferyczne, brak odpowiedniego obuwia oraz liczne furmanki, na których transportowano zapasy broni, amunicji, materiałów wybuchowych oraz ciężko chorych partyzantów. Pod koniec marca radziecki 95 pułk piechoty płk. Zalewskiego przerwał pod Sarnami linię frontu i dotarł w rejon Dywina. Pojawienie się regularnej jednostki Armii Czerwonej na tyłach wroga zmobilizowało Niemców do ściągnięcia większych sił w ten rejon. W okolicach Krotelis rozpoczęły się ciężkie walki, w wir których wciągnięte zostało także zgrupowanie Jeszcze Polska nie zginęła". Kilkudniowe walki (23 26 marca) z przeważającymi siłami niemieckimi wyczerpały zapasy amunicji i żywności, co zmusiło 95 pp do odwrotu na wschód. Odwrót radzieckiego pułku osłaniało zgrupowanie Satanowskiego. Dysponowało ono około 4 tonami materiałów wybuchowych, którymi partyzanci minowali wszystkie drogi odwrotu. Dzięki temu wiele niemieckich czołgów i samochodów pancers» CA КС PZPR, sygn. 219/И/6, k. 50; C. D ę g a, op. cit., s. 128.

13 1 во Krzysztof Juszczyk nych, które ruszyły w pościg, zostało uszkodzonych. Po sforsowaniu rzeki Stochód 95 pp i zgrupowanie Jeszcze Polska nie zginęła" znalazły się na terenach wyzwolonych. Stąd Satanowski zamierzał przejść front w kierunku północnym, ale niestety próba sforsowania Prypeci zakończyła się fiaskiem. W tym czasie do zgrupowania przybywali nowi ochotnicy. Można było utworzyć cztery następne oddziały partyzanckie: im. A. Mickiewicza (dca st. sierż. Mieczysław Osłoński), im K. Pułaskiego (dca sierż. Piotr Zalewski), im. S. Żółkiewskiego (dca st. sierż. Franciszek Woś) i im. H. Dąbrowskiego (dca Brudek) 2i. Rozpoczęto szkolenie nowo przyjętych, przerwane w momencie, gdy znowu nadarzyła się możliwość przejścia przez linię frontu. Pomiędzy Kowlem a Włodzimierzem utworzyła się luka, przez którą mogło przejść całe zgrupowanie. W celu przyspieszenia marszu zlikwidowano tabory, uszyto koniom juki, w które zabrano tylko niezbędne wyposażenie. Z okolic Drewka zgrupowanie ruszyło w kierunku Włodzimierza. Po minięciu Kowla Satanowski postanowił, że pierwszy linię frontu przekroczy najlepiej uzbrojony oddział im. Kilińskiego (dca Szafarczyk). Miał on zabezpieczyć przejście dla pozostałych partyzantów. Oddział ten wyprzedził całe zgrupowanie i przez pięciokilometrową lukę zdołał przejść na drugą stronę rzeki Turii. Niemcy jednak szybko zorientowali się w sytuacji i obsadzili zachodni brzeg tej rzeki, zamykając lukę. Pomimo kilkakrotnych ataków partyzanci nie zdołali sforsować rzeki, pozostali więc na jej wschodnim brzegu. Oddział Kilińskiego został odcięty od zgrupowania i razem z 27 dywizją AK oraz 54 radzieckim pułkiem kawalerii znalazł się w okrążeniu pomiędzy Turią a Bugiem. Oddziały znajdujące się w kotle toczyły w dniach kwietnia zacięte walki, próbując przebić się w kierunku północnym lub zachodnim 25. Szafarczyk na polecenie Satanowskiego podzielił swój oddział na małe grupki, które miały przebijać się albo w stronę Bugu, albo wzdłuż Prypeci na tereny wyzwolone. Do zgrupowania dotarło około 40 osób, sam Szafarczyk z małą grupą partyzantów przekroczył Bug i w czerwcu dołączył do oddziałów Zawiszy Czarnego i Czarnieckiego. Tymczasem oddziały Satanowskiego przez kilka dni na pięciokilometrowym odcinku wzdłuż Turii tworzyły linię frontu. Dopiero po przejściu jednostek Armii Czerwonej zgrupowanie zostało zluzowane i wycofane około 10 km poza linię frontu. Partyzanci już po raz drugi znaleźli 1 24 Nazwisko dowódcy oddziału im. H. Dąbrowskiego może być zniekształcone, można spotkać inną pisownię, np. Brudess. 25 Polskie Siły Zbrojne w II wojnie światowej, t. 3, AK, Londyn 1950, s. 593, 594; T. Sztumberk-Rychter, Artylerzysta piechurem, Warszawa 1967, s

14 Zgrupowanie partyzanckie Jeszcze Polska nie zginęła" się na terenach wyzwolonych. Satanowski udał się do Kijowa 2e, tam złożył I sekretarzowi Komunistycznej Partii (Bolszewików) Ukrainy (KP/b/U) N. Chruszczowowi oraz szefowi USzRP Strokaczowi sprawozdanie z działalności zgrupowania a jednocześnie zaproponował, aby spośród jego partyzantów wybrać grupę desantową i przerzucić ją za Bug. Grupa ta opierając się na działających na Lubelszczyźnie oddziałach Zawiszy Czarnego i S. Czarnieckiego miałaby organizować nowe zgrupowanie partyzanckie. Po omówieniu szczegółów dowództwo USzRP zgodziło się na tę propozycję. Dnia 29 kwietnia Rożkowski, Podgórny i radiotelegrafista Wasyl Kluczewski zostali wysłani za Bug w celu przygotowania przyjęcia grupy desantowej. W tym czasie Satanowski pojechał do Kiwerc i tam spotkał Łię z dowódcą PSzP płk. A. Zawadzkim 27 oraz gen. dyw. Z. Berlingiem. Postanowiono, że partyzanci zgrupowania Jeszcze Polska nie zginęła" zostaną wcieleni do 1 Armii Wojska Polskiego, a część kadry oficerskiej i podoficerskiej po przeszkoleniu w PSzP zostanie zrzucona za Bug. Zgodnie z tymi ustaleniami oddziały zgrupowania przeszły do Kiwerc, stąd przewieziono je do Równego. Tam odbyła się partyzancka defilada oraz uroczyste powitanie partyzantów przez zastępcę dowódcy PSzP płk. Sergiusza Prytyckiego. W Równem nastąpiło rozwiązanie pierwszej i drugiej brygady. Ponad 1000 partyzantów zostało skierowanych do Wojska Polskiego, wybraną grupę oficerów i podoficerów skierowano na przeszkolenie do Batalionu Szturmowego 28, natomiast część ze względów zdrowotnych zwolniono ze służby wojskowej. Odświętny charakter miał dzień 1 V 1944 r. obchodzony po raz pierwszy od dwu lat na wolności. W tym dniu awansowano lub wyróżniono około 300 partyzantów. Większość partyzantów, teraz już żołnierzy, wyruszyła na szlak bojowy do Berlina. Na Lubelszczyźnie pozostały jedynie dwa oddziały: im. Zawiszy Czarnego i S. Czarnieckiego, na bazie których w czerwcu 1944 r. reaktywowano zgrupowanie Jeszcze Polska nie zginęła". 86 Z Satanowskim do Kijowa udali się kpt. Rożkowski i por. Zdzisław Podgórny. 87 Płk. Zawadzki był bezpośrednim zwierzchnikiem Satanowskiego, bowiem jego zgrupowanie zostało na początku maja 1944 r. podporządkowane PSzP. 28 J. Swierszczyński, Polski Sztab Partyzancki, Wojskowy Przegląd Historyczny (dalej: WPH) 1963, nr 1 (27), s. 67; E. Mark, Sprawozdanie z działalności Polskiego Samodzielnego Batalionu Specjalnego, WPH 1964, nr 2 (31), s Batalion Szturmowy (używano także innej nazwy: Batalion Specjalny) został utworzony w październiku 1943 r. Od maja 1944 r. głównym jego zadaniem było szkolenie radiotelegrafistów, zwiadowców, minerów i formowanie grup desantowych dla potrzeb PSzP.

15 162 Krzysztof Juszczyk DZIAŁALNOŚĆ ZGRUPOWANIA JESZCZE POLSKA NIE ZGINĘŁA" NA LUBELSZCZYŹNIE Wiosną 1944 r. rozwój sytuacji na froncie wschodnim spowodował, że obszar Lubelszczyzny stał się bezpośrednim zapleczem wojsk niemieckich. Stacjonowały tam 2 Armia wchodząca w skład Grupy Armii Środek" oraz 4 Armia Pancerna z Grupy Armii Północna Ukraina". W tej sytuacji bardzo ważną rolę strategiczną odgrywały linie kolejowe Warszawa Łuków Brześć, Warszawa Dęblin Chełm Kowel oraz lokalne połączenia Chełm Włodawa Brześć, Kraśnik Lublin Łuków, Dęblin Siedlce. Teren Lubelszczyzny sprzyjał działaniom partyzanckim. Znajdowały się tam duże kompleksy leśne: Puszcza Solska, lasy janowskie i parczewskie stanowiące doskonałe bazy partyzanckie. Od początku 1944 r. z częściowo wyzwolonej Ukrainy na ten teren zaczęły przechodzić oddziały partyzanckie. Były to m.in. 1 Ukraińska Dywizja Partyzancka, oddziały gen. Baranowskiego, ppłka I. Banowa, ppłka M. Prokopiuka, mjra Czepigi, mjra Karasiowa, mjra Szangina, kpt. Kowalenki. Oprócz tych oddziałów radzieckich zza Bugu przybyli również partyzanci polscy: oddział Leona Kasmana i brygada im. W. Wasilewskiej, którą dowodził kpt. Stanisław Szelest. Niemcy, aby zapobiec przenikaniu oddziałów partyzanckich na Lubelszczyznę, od początku 1944 r. przystąpili do budowy wzdłuż Bugu tzw. linii wyłapywania band (Bandenauffangstellung Bug") 29. Na odcinku od Sokala do Brześcia zbudowali 31 punktów oporu, 211 stanowisk bojowych, 241 schronów oraz postawili 42 km zasieków z drutu kolczastego. Rozwój wypadków na froncie wschodnim spowodował, że swoją działalność zaktywizowała również Armia Ludowa. W lutym 1944 r. Dowództwo Główne AL wydało rozkaz skierowany do dowódcy obwodu II AL o następującej treści: W związku z wytworzoną sytuacją podjąć na terenie Lubelszczyzny intensywną akcję operacyjną celem pogłębienia ciężkiego położenia Niemców na tym kierunku 80. Działalność radzieckich i polskich oddziałów partyzanckich przynosiła znaczny wzrost akcji. W okresie od 1 marca do 31 maja 1944 r. niemieckie meldunki w dystrykcie Lublin zanotowały około 6800 napadów, tj. przeciętnie 56 akcji na dobę 31. Szczególną rolę w działalności partyzanckiej odgrywały akcje dywersyjne przeprowadzane na liniach kole- 28 W. Tuszyński, Operacyjno-bojowy wysiłek partyzantki lubelskiej wiosną 1944 r. na tle przeciwpartyzanckich uderzeń okupanta, WPH 1966, nr 3 (39), s CA КС PZPR, sygn. 192/XI Z. Mańkowski, Między Wisłą a Bugiem Studium o polityce okupanta i postawach społeczeństwa, Lublin 1982, s. 438.

16 Zgrupowanie partyzanckie Jeszcze Polska nie zginęła"... Iß3 jowych. W okresie, kiedy obszar Lubelszczyzny stał się zapleczem wroga, niszczenie niemieckich transportów wojskowych stało się głównym celem działań partyzanckich. Według niemieckich źródeł w kwietniu 1944 r. partyzanci przeprowadzili 133 akcje, w tym 95 na transporty a 38 na stacje i mosty kolejowe. Rekordowym miesiącem pod tym względem był maj tego roku: 132 akcje skierowane na transporty oraz 38 na obiekty i mosty kolejowe. Zadanie policji i sił 372 OFK 32 utrzymania porządku" na terenie dystryktu Lublin było niezwykle trudne, a wiosną 1944 r. właściwie niemożliwe do realizacji. Dowódca zgrupowania Jeszcze Polska nie zginęła" R. Satanowski wysyłając na Lubelszczyznę oddziały pod dowództwem Baczyńskiego a następnie H. Grancowskiego postawił im następujące zadania: rozpoznać sytuację na tym terenie, nawiązać kontakty z miejscowymi oddziałami partyzanckimi oraz przygotować przeprawy dla następnych oddziałów zgrupowania. Kontakty zostały nawiązane bardzo szybko. Na początku marca Baczyński spotkał się ze Stanisławem Skoczylasem, komendantem Podokręgu IV a BCh, a także z partyzantami 1 Ukraińskiej Dywizji Partyzanckiej. W końcu tego miesiąca została nawiązana współpraca pomiędzy oddziałem im. Zawiszy Czarnego a 1 Oddziałem Podlaskim BCh, odbywającym w tym czasie rajd po ziemi włodawskiej. Baczyński korzystał z przewodników przydzielonych mu przez dowódcę tego oddziału, Edwarda Dudę, wykorzystywał także punkty kontaktowe BCh. Kiedy w kwietniu 1944 r. przy 1 Podlaskim Batalionie BCh powstała Leśna Szkoła Podchorążych (LSP), otrzymała od zgrupowania Satanowskiego pomoc materialną w postaci broni i materiałów wybuchowych 33. Poza tym do pracy w LSP został oddelegowany instruktor w zakresie minerstwa. Z oddziałem szkolnym BCh grupy dywersyjne z oddziału Zawiszy Czarnego przeprowadzały szereg wspólnych akcji. Współpraca pomiędzy Baczyńskim a BCh rozwijała się pomyślnie, pomimo że nie było żadnego oficjalnego porozumienia w tej sprawie. Oprócz wspólnych akcji z BCh oddziały Zawiszy Czarnego i S. Czarnieckiego samodzielnie przeprowadziły wiele akcji dywersyjnych i bojowych. Dnia 27 marca na linii Włodawa Chełm na odcinku Sobibór Wola Uhruska pluton H. Garbowskiego wykoleił pociąg z wojskiem. Zniszczono parowóz i 5 wagonów, wielu Niemców zostało zabitych lub ran- 82 Nadkomendantura Polowa Lublin. 33 Archwium Zakładu Historii Ruchu Ludowego przy NK ZSL (dalej: AZHRL), sygn. R-IV/8-260, B. Horaczyński, Geneza powstania 1 Podlaskiego Oddziału BCh jako trzonu szkoły podchorążych 1 Podlaskiego Obozu Leśnego, s. 3; J. Czuba, Podchorążówka BCh na Podlasiu, [w:] Ruch ludowy na Lubelszczyźnie, pod red. J. R. Szaflika, Lublin 1964, s. 343.

17 164 Krzysztof Juszczyk nych. Dnia 16 kwietnia na prośbę miejscowej ludności partyzanci dokonali śmiałego ataku na Parczew. Celem ataku było spalenie dokumentów, które znajdowały się w magistracie miasta, dotyczących kontygentów. W tej udanej akcji udział wzięło 9 partyzantów AL i 5 z oddziału im. Zawiszy Czarnego z Tadeuszem Brandenburgiem na czele 34. Dnia 18 kwietnia na szosie Lublin Włodawa pluton pod dowództwem Franciszka Gajdemskiego przerwał komunikację kołową. Zniszczono dwa mosty, jeden długości 16 metrów, drugi 5 m, jednocześnie partyzanci ścięli 35 słupów telefonicznych i telegraficznych. Tego samego dnia grupa dywersyjna st. sierż. Władysława Pawłowa wysadziła pociąg na linii Międzyrzec Biała Podlaska. Rozbito parowóz i 4 wagony, zginęło 37 Niemców a przerwa w ruchu trwała 12 godzin. Dłuższy pobyt na terenie Podlasia, a także intensywna działalność grup dywersyjnych nie pozostały bez echa. Do Baczyńskiego i Grancowskiego zaczęły napływać grupy ochotników, ich oddziały powiększały się. W końcu kwietnia na Lubelszczyznę zostali zrzuceni mjr Rożkowski, kpt. Z. Podgórny, W. Kluczewski. Rożkowski objął dowództwo i rozpoczął pracę przy organizacji nowych odziałów. Chciał nawiązać łączność ze S. Skoczylasem w celu omówienia dalszej współpracy i wzajemnego stosunku BCh i oddziałów zgrupowania Jeszcze Polska nie zginęła" na terenie Podlasia. Niestety do rozmów nie doszło, gdyż Skoczylas został aresztowany. Wojska radzieckie szybko zbliżały się do Bugu. Konieczną stała się koordynacja działań partyzanckich i wojskowych. W tym celu na terenie ZSRR przy 1 AWP powstał Polski Sztab Partyzancki 35. Głównymi jego zadaniami było zaopatrywanie oddziałów za Bugiem w broń i amunicję, przekazywanie AL wykwalifikowanych specjalistów (lekarzy, radiotelegrafistów, minerów) oraz zrzucanie na tyły wroga grup do organizacji oddziałów partyzanckich. Dnia 2 VI 1944 r. pomiędzy wsiami Łowiszów i Nowiny zrzucona została 33-osobowa grupa oficerów i podoficerów z R. Satanowskim na czele. Wśród przybyłych byli także żołnierze z Batalionu Szturmowego mjra H. Toruńczyka: J. Kratko, H. Stefaniak, B. Gutman, K. Chmurczyk, S. Krzewina, W. Siwy, K. Nowak, J. Gorzelniak, A. Daniel, T. Ługowski. W tym czasie, tj. na początku czerwca, oddziały im. Zawiszy Czarnego i S. Czarnieckiego liczyły już ponad 200 osób, poza tym przybyło wielu ochotników, przede wszystkim z BCh. Zaraz po przylocie Satanowskiego utworzony został oddział im. ks. Brzózki, którego dowódcą został ppor. 31 C. D ę g a, op. cit., s и Używana była również nazwa Sztab Polskich Partyzantów", szerzej na tpn tem. J. Swierszczyński, op. cit., s

18 Si'- łukofl Wola Gutowska o Tcllô'zcw KOCI MIE02VRZEC POOL.. Zabajki O 1 ''Polska Woła DrelówO^ Ρ RA02VNPOOL jvî*. O Czemierniki Siemień' O Turów KomarôwkaQ Wiski Kijowiee«Terespol/ \6RZESC BłAŁA PODLASKA irody ÏRossos* i O " Wohyń Koscv Ceśl O I o ""* Suchowola J ' ' л»'* SKolano j m j,kodeń Oh fćwórjt O Kopytów 1 f Wiski Zabłoć ief O» Mipdzyleś Sławatycze ^.Sosnówka v ODołbobrorfv Krasówka i <9 Jy JRóianka Tyšmienica j D Jlfrolówkao I Niedźwiada иу п с ^ O Lubień ^ wlodäwa \I»r8 j YOSTRÓwj0V oj^e'aua'lanka Qjířiwek 1 owekc Górka ^ba^ow^ax^tsla Q UB Ο Su cha Kamionka о Kolechowiceo\ ^,φ. Sobibór Jf~t LUBARTÓwWx Orzechów SWO Rozkopaczów \.-ŁctY J0W3 OHaňsk^* PrS2Ulin N.emefcj 23 ""^"" Kaniwolatí. bwereszczyn Macosîyno DyshSBiczynè^^^"^ l/л I^ŚAerszczow 8ukowa W k o Jttuszczów rfłfj A/ v I. mm IM^Jjr 5 ^0j,,inówka \=BuSówno MolyĆ7P LUOLI "'^a<4, Mełgiew Domt-«Mileiów ułb. KonopnicaO ** ^ a Г* ~'Ί η*ψ" >- jjvlctiowiec Sr. ' " 5jaszczów*Y '' MatczynQ ' u WfotKowh^'Aaampoi ~ vbutowa (VczyceO. iwierlec Q С,V Г iysołaje L O. OB<\ek Bełżyce K'Çin.ca/^Г O Krçpiec ió"\oráj л ISiedltszcze Brzeżno u Oara>Y ^t u5 Bystrzeiowice X ~ ChEjno Nw. Niedrzwica-[CzefyiejóW\ лса, A / di kupice 'S/ Dorohusk O Turka -Dużaj ' IVO ρ VKozicéOln. ÏPiaski- CHEŁM O0 Ě^rzymee lujterskitfh о. Pławanice ^Chmiel 1 0 Zawadowka Olesniki osirachosław Rejowiec. nkrzywiczki Uchańka " P/èlrkdw. Ol ßychal Siedliska O Dubienka ι Sielec. Wilkołaz* OQJ ^^Kosarzev^D^bie. O Niemi KRASNYSTAW oleśniowice. j tf/air. л - o~ 0 V Orch owiec Wola rejony wyjściowe do dziaten O, i'/ к J OfTarnawka rarnawka a.,.oy, KRASNIK> Volka- 2ołkiewka O rejony krótkich postojów Ponikiewska Wierzchowina ^VJrjozowka f A Oponka kierunki dzi^ań bojowych Upli под\ 6 \ x v07\/ S ^Q Turobin O. v -/»s. Bzowiec ι 0 silak bojowy?grupow<y>ja {Jo e ' W rř :h, "nów O akcie Modliborzyce^I bojowe -.GodZISZi REJON WYZWOLENIA PRZEZ o I Ï \ I WYMARSZU 00 6ĎP zrzut desantu J944 JANÓW LUBELSKI U p OD SIEDLCE 30 50km ro Frampol o"^ 2. Działalność bojowo-dywersyjna zgrupowania partyzanckiego Jeszcze Polska nie zginęła" na Lubelszczyźnie (źródło: C, Dęga, op. cit.)

19 166 Krzysztof Juszczyk August Gajdemski 36. Podjęto intensywne działania mające na celu rozwinięcie działalności bojowo-dywersyjnej. Oddział im. Czarnieckiego wyruszył w kierunku wschodnim z zadaniem paraliżowania ruchu na szosie Włodawa Chełm oraz linii kolejowej na tym samym odcinku. Grupy dywersyjne z oddziału Zawiszy Czarnego, ks. Brzózki oraz pluton dywersyjny udały się na linię kolejową Warszawa Brześć. Szczególnie atakowany był odcinek Łuków Biała Podlaska Brześć. W dniach 7 10 czerwca grupy dywersyjne C. Dęgi, H. Garbowskiego i S. Smarzewskiego wykoleiły trzy transporty niemieckie z wojskiem i sprzętem wojskowym. W czasie tych akcji zniszczono 3 parowozy, 13 wagonów, zabito lub raniono ponad 100 Niemców. W pierwszych dniach czerwca sztab zgrupowania stacjonował w miejscowości Zamołodycze, a następnie 8 czerwca przeniósł się do Zahajek, gdzie zatrzymał się na kilka dni. Do sztabu napływało wielu ochotników. Zachętą była pokaźna ilość broni przywieziona przez Satanowskiego. Wśród przybywających byli zarówno członkowie i zwolennicy BCh jak i AK. Oddziały BCh były słabo uzbrojone, ponieważ pomoc z zewnątrz była jedynie sporadyczna. Armia Krajowa na Lubelszczyźnie została wzmocniona dopiero w połowie czerwca, kiedy zza Bugu po ciężkich bojach przedostali się partyzanci z 27 dywizji. Armia Ludowa na Podlasiu nie posiadała wielu oddziałów, ponieważ na początku maja z rozkazu Dowództwa Głównego przeszły one na południowe tereny Lubelszczyzny 37. Można więc przyjąć, że na Podlasiu w pierwszej połowie czerwca 1944 r. ciężar walki z okupantem przejęły dobrze uzbrojone oddziały polskie i radzieckie przybywające zza Bugu. Istotną rolę odgrywał problem stosunku zgrupowania Jeszcze Polska nie zginęła" do AK i BCh. O ile kontakty i dobrosąsiedzkie stosunki z dowództwem Podokręgu IV a i oddziałami 1 Podlaskiego Batalionu BCh były nawiązane już wcześniej, to stosunki z AK były dotychczas nie uregulowane i przyjmowały niezbyt pomyślny obrót. Przejście uzbrojonej grupy akowców do zgrupowania zaogniło stosunki pomiędzy obu stronami. Napiętą sytuację pogarszało także współdziałanie Satanowskiego z oddziałami BCh, które zgodnie z akcją scaleniową miały podporządkować się AK. Problem ten był tematem rozmów, jakie 15 VI 1944 r. w Izabelinie przeprowadzili przedstawiciele zgrupowania Jeszcze Polska nie zgi- 38 M. Wieczorek, Armia Ludowa powstanie i organizacja , Warszawa 1979, s , podaje błędnie, że dowódcą tego oddziału był ppor. A. Pawelec. Dowódca III brygady 29 VII 1944 r. wydał zaświadczenie potwierdzające, że dowódcą był A. Gajdemski. 37 S. Lewandowska, Ruch oporu na Podlasiu , Warszawa 1976, s. 378.

20 Zgrupowanie partyzanckie Jeszcze Polska nie zginęła" nęła, AK i BCh 3S. Delegaci AK stanowczo żądali podporządkowania sobie partyzantów BCh. Ich nieprzejednane stanowisko doprowadziło do tego, ze opuścili Izabelin niczego nie osiągając. Natomiast dowództwo zgrupowania zawarło porozumienie o dalszej współpracy z miejscowymi oddziałami BCh. Od tej pory oddział BCh im. Ziemi Podlaskiej, dowodzony przez Edwarda Dudę, działający w pobliżu Włodawy, podlegał operacyjnie Satanowskiemu. Łączność pomiędzy E. Dudą a zgrupowaniem miały zapewnić specjalne grupy łącznikowe. Wydział polityczny zgrupowania prowadził szeroką akcję propagandową wśród partyzantów BCh. Pogadanki wygłaszali kpt. J. Kratko oraz ppor. W. Siwy. Z drugiej strony, przedstawiciele BCh Eugeniusz Kołtun (ps. Jastrząb") i Franciszek Bancarzewski (ps. Włóczęga") zaznajamiali partyzantów Satanowskiego z ideologią ruchu ludowego 39. W dniach VI 1944 r. na terenie północnej Lubelszczyzny w rejonie lasów parczewskich Niemcy przeprowadzili akcję przeciwko partyzantom pod kryptonimem Wirbelsturm". Na miejscu tym znajdowało się zgrupowanie Satanowskiego, wokół którego zaczął zacieśniać się pierścień wojsk niemieckich. Zgodnie z taktyką partyzancką oddziały nie podjęły walki obronnej z przeważającymi siłami wroga. Dowódca zarządził wymarsz w kierunku północnym do lasu między miejscowościami Skorodnica Kamień, a następnie dalej na północ w rejon Horostyty. Dnia 21 VI 1944 r. pomiędzy Horostytą a Zahajkami zrzucono polskich oficerów i podoficerów, którzy mieli uzupełnić kadrę dowódczą zgrupowania Jeszcze Polska nie zginęła". Rozkazem nr 65 z 22 czerwca Satanowski.przydzielił przybyłych do poszczególnych oddziałów. Ponieważ ciągle napływali ochotnicy, w drugiej połowie czerwca zostały utworzone nowe odziały: im. Ziemi Lubelskiej (dca ppor. F. Woś) i im. ks. Poniatowskiego (dca ppor. Kazimierz Kot). Uzbrojenie nowo powstałych oddziałów umożliwiły Satanowskiemu dwa kolejne zrzuty w dniach 24 i 25 czerwca. W związku z wielką rolą, jaką w tym czasie odgrywały akcje dywersyjne na szlakach komunikacyjnych, dowódca zgrupowania postanowił rozwiązać samodzielny pluton dywersyjny H. Grabowskiego. Wszystkich minerów rozdzielił do poszczególnych oddziałów, a rozkazem z 24 czerwca utworzył w oddziałach im. ks. Brzóski 3, Zawiszy Czarnego 4, S. Czarnieckiego 6, Ziemi Lubelskiej 3 grupy dywersyjne. Powiększenie liczby grup dywersyjnych oraz otrzymane materiały wybuchowe umożliwiły przeprowadzenie wielu akcji. Między innymi grupy ppor. Gutmana, ppor. Krzewiny, st. sierż. S. Smarzewskiego i sierż. C. Dęgi wykoleiły transporty ko- 38 Ze strony BCh udział brali Marian Tupalski, E. Duda, Krystyna Kurkówna, wśród przedstawicieli AK był m.in. kpt. Ostoja" (Tadeusz Klimowski), szef sztabu 27 dywizji AK. 59 J. Czuba, op. cit., s. 344.